Ag tús mhí na Samhna, rinne mé moltóireacht ar chomórtas damhsa ar an sean-nós ag Féile an Oireachtais. Ba é seo an dara bliain a rinne mé amhlaidh agus is mór an onóir dom é cuireadh mar seo a fháil le bheith i mo mholtóir. Mar a dúirt an té a dúirt é, is aitheantas é gur über-Ghael mé!

Ach, chan jab furasta í an mholtóireacht seo. Le bheith ionraic, níor mhothaigh mé brú agus strus riamh i mo shaol cosúil leis an rud a mhothaigh mé agus muid ag déanamh ár gcinntí an Satharn sin, oíche Shamhna.

I dtosach báire, tá caighdeán an-ard i gceist sna comórtais seo anois, agus lena chois seo tá líon na ndaoine atá ag glacadh páirte iontu ag méadú de shíor. Agus cionn is go dtéann an clár amach beo ar TG4, caithfear réamhchomórtas a reáchtáil sa dóigh is nach maireann an comórtas níos faide ná fad an chláir féin!Léiríonn seo ar fad an oiread suime is atá ag daoine sa cheird anois – rud atá go hiontach nó níl sé i bhfad ó shin ó bhí an t-iomrá ag dul thart go gcuirfí deireadh leis an chomórtas mar go raibh laghdú chomh mór sin tagtha i líon na rannpháirtithe.

Bhris sé mo chroí nuair a bhí orainn 51 iomaitheoir a ghearradh siar go 25. Bhí an jab sin deacair go leor ann féin, ach ansin bhí an príomhchomórtas ar siúl an lá dár gcionn. Cé go mbíonn buaiteoir glan nó beirt i gceist i gcatagóirí na sóisear de ghnáth, bíonn sé an-deacair go deo teacht ar chomhaontú maidir le buaiteoir sna catagóirí sinsearacha. Bíonn damhsóirí idir naoi mbliana déag agus 90 bliain d’aois ag glacadh páirte iontu, idir fhir agus mhná, agus is leor a rá go raibh cinneadh níos fusa le déanamh ag Meryl Streep sa scannán sin *Sophie’s Choice *ná mar a bhí le déanamh agamsa mar mholtóir!Mealltach

Ach is é an buaiteoir is mó i ndeireadh na dála ná muidne. Is ionann sin agus a rá gurb iad na Gaeil – na hÉireannaigh – na buaiteoirí móra. Mar a dúirt Joe Ó Domhnaill : "Comórtas 17. An comórtas is sexy san Oireachtas"!

Is rud é seo atá fíor, níl dabht ar bith fá dtaobh de. Seoid iontach is ea an cineál seo damhsa. Ach in ainneoin é a bheith ar an saol le fada (bhuel, sean-nós!), tá damhsa ar an sean-nós díreach ag dul trí thréimhse fáis agus forbartha anois agus ag fáil an aitheantais atá tuillte aige.

Cad chuige a bhfuil sé chomh mealltach sin, agus cad iad na heilimintí a dhéanann “sexy” é, nuair nach bhfuiltear den tuairim go bhfuil an damhsa eile aonair – an damhsa céime – leath chomh sexy?

Bhuel, measaimse gurb é is cúis le híomhá mhealltach a bheith aige ná an tsaoirse, an tsoibealtacht agus an gháirsiúlacht a bhaineann leis. Agus na cosa cóngarach don talamh, an tóin dingthe amach agus an intinn gafa leis an phaisean a chruthaíonn an ceol agus an rithim i gcorp an damhsóra, feiceann an breathnóir duine atá sáite i ngnéasacht nó i gcollaíocht s’acu féin agus an pléisiúr a thagann leis sin.

Agus tá damhsa ar an sean-nós cosúil le damhsa céime ar go leor bealaí. Diomaite de na bróga a bheith difriúil – agus cé go bhfuil “batar” (bunfhuaim) bunúsach an tsean-nóis níos mó cosúil le batar an tseitrince – is ionann an dá chineál damhsa aonair sa dóigh is go baineann siad araon le cruthú rithime leis na cosa in am leis an cheol.

Ach tá níos mó ná sin i gceist. Is iad na difríochtaí is mó idir an dá chineál damhsa ná go mbíonn an corp díreach taobh thuas den choim sa damhsa céime agus bíonn na géaga le taobh an damhsóra. Preabann sé ón talamh le trup nó “batar” a dhéanamh atá ag teacht leis an cheol. Bogann an damhsóir céime i bhfad níos minice, i spás atá i bhfad níos mó. Ach tá rud éigin an-fhoirmleach agus teicniúil fá dtaobh de, a thugann le fios gurb iad na clocha is mó ar phaidrín an damhsóra ná luas, chomh hard agus is féidir leis léim san aer agus cleasaíocht, seachas léiriú dá chuid paisin.

TeibíTá an lipéad seo "sean-nós" teibí go leor mar sin féin.

Ní thugtaí "sean-nós" ar an rince seo i measc na gcleachtóirí; is rangú é ar baineadh úsáid as ón am a cuireadh tús leis na comórtais. Ach is é an cheist mhór ná cad é go díreach atá i gceist leis an damhsa ar an sean-nós, agus an bhfuil cineál amháin de ann? Is é an chéad phointe ná go dtéann an nóisean nach bhfuil ann ach cineál amháin de go hiomlán in éadan an tsainmhínithe bhunúsaigh atá ar an fhocal “sean-nós”. Damhsa an phobail a bhí ann nach mbíodh ranganna foirmiúla ar fáil fá choinne é a fhoghlaim. Is damhsa é a d’fhoghlaimíodh daoine go nádúrtha, i gcomhthéacs nádúrtha, agus bíonn carachtar uathúil an damhsóra ríthábhachtach sa léiriú.

Agus cad faoin mhodh foghlamtha? Chuala mé gur dúirt damhsóir de chuid an tsean-nóis nach féidir é a theagasc nó a fhoghlaim. Mar sin, caithfidh go sealbhaíonn damhsóirí an cheird seo trí phróiseas osmóise. Agus measaim féin go bhfuil sé sin fíor. Caithfidh duine a bheith tumtha sa traidisiún seo sa dóigh is go mbeidh bunbhrí nó eisint an traidisiúin ina fhéitheacha, nó sa dóigh is go mbeidh féith an damhsa ar an sean-nós ann. Nó chomh luath is a éiríonn an teagasc agus an seachadadh ró-mhatamaiticiúil nó rófhoirmiúil, caillfear an spiorad agus an t-anam. Ach tá siadsan a cheapann nach féidir é a theagasc nó a fhoghlaim ag déanamh pingin mhaith as é a theagasc d’fhoghlaimeoirí. Agus fair play dóibh. Ach as seo tagann fadhb eile chun cinn. Más fíor é gur rud é sean-nós a “phiocann tú suas ón talamh”, nó “amach as an aer”, b’fhéidir nach bhféadfaí a rá gur “sean-nós” é níos mó mar tá daoine á fhoghlaim i ranganna.

Cor eile atá tugtha faoi deara agam ná go bhfuil an t-aos óg ag briseadh amach agus go dteastaíonn uathu a rian fein a fhágáil ar an chineál seo damhsa. Ceapaim gur éabhlóid iontach tábhachtach é seo. Ní féidir srian a chur ar an aos óg má tá siad ag iarraidh iad féin a fhorbairt mar dhamhsóirí agus na

céimeanna a athrú. Tchím fosta corrchéim nó corr-rithim ag teacht isteach go díreach ón damhsa céime nó uaireanta bíonn na rithimí níos suimiúla nó níos sofaisticiúla san fhoirm sin rince.

Mar sin, b’fhéidir gurb í an tsaoirse an ghné is bunúsaí den damhsa ar an sean-nós. Ach chuir Joe Ó Domhnaill ceist orm maidir le cad é, i mo bharúil-se, is tábhachtaí ó thaobh an damhsa ar an sean-nós de. Ba é an freagra a thug mé ar an cheist sin ná: “Muineál, i gcónaí!” Is as Gaoth Dobhair é Breandán de Gallaí agus chaith sé seacht mbliana ag obair mar dhuine de phríomhdhamhsóirí Riverdance. Bíonn sé le feiceáil go minic ar chláracha teilifíse ar RTÉ agus TG4.